vrijdag 19 september 2014

Spontane woordenschat: het Pisang Ambon effect

Onder de weldadige zon op een Gouds terras ging het gesprek met mijn koffie-genote over woordenschat. De gemiddelde Nederlander kent 10,000 woorden. Hoogopgeleiden kennen er misschien 45,000 en kunnen die actief gebruiken. Dan is er ook nog de secondaire woordenschat, waarbij het begrip van het woord voldoende is, en dat loopt in de honderdduizenden. Maar is er wel eens onderzoek gedaan naar top of mind woorden? Die woorden die voor op je tong liggen en -zonder na te denken- uit je mond komen?

Ik vroeg mijn gezelschap om zomaar een woord te zeggen. Zonder na te denken. Direct eruit flappen. Dat werd 'Pisang Ambon'. Het mierzoete groene bananenendrankje, dat twintig jaar geleden populair was - maar inmiddels door de tand des Breezers is ingehaald.

Waarom nu stond dit woord op precies dat Goudse terrasmoment te trappelen, voor aan de verbale voordeur, om er uit te komen? Uit welk laatje kwam dat woord, en waarom stond dat woord vooraan, van al die 45,000 woorden die ergens in het brein liggen opgeslagen?

Probeer het maar eens. Flap er een woord uit.

Ik doe nu even hetzelfde. Dus zonder na te denken zeg ik:

Brigadegeneraal.
Contentmarketing.
Pistolen Paultje.
Veegbezem.
Plastic zak.

Serieus. Ik schrijf dit verbatim op.

Nog serieuzer: ik zou niet weten waarom deze woorden nu naar boven komen. Heb er geen enkele associatie mee. Ik was geen boek over de Amsterdamse penose aan het lezen, en was ook niet bezig met boodschappen doen.

Laten we eens kijken waar woorden geproduceerd worden. De left frontal lobe is volgens Nobre et al. (1979) vereantwoordelijk voor het begrip van woorden. Maar opvallend is dat elke keer bij dit experiment zelfstandig naamwoorden naar boven komen!

En in mijn geval: samenstellingen.

Een werkwoord komt er niet uit.

Maar waar worden zelfstandig naamwoorden geproduceerd? In de left himiphere delen van het brein, precies dat gebied waar associatief denkvermogen zijn beslag vindt.

Met andere woorden: bij associeren wordt het breindeel actief, waar ook zelfstandig naamwoorden worden gegenereerd. Connectie dus!

Dus: we hebben de woordproducent voor zelfstandig naamwoorden gevonden. Rest ons nog de vraag waarom het ene zelfstandig naamwoord zo paraat staat - en voordringt boven het andere.

Zou het kunnen dat achter het deurtje in de left hemishpere een serie gelijkende woorden staat? wie een cafe binnenloopt heeft wellicht een aantal woorden vooraan in het woordleger staat. Zoals bier, pils, betalen, wc. En wie op school zit, heeft een ander leger klaarstaan.

In de psychologie is voldoende onderzoek gedaan naar woordassociatie. Naar bijvoorbeeld spelletjes waarbij de ene persoon kat zegt, en de ander associerend moet antwoorden met hond. Een derde zegt daarna halsband.

En... dat spel gaat vaak mis, omdat een serie opdringerige woorden voordringt en de verwachte associatie van hond verdringt door 'deurbel' of 'pleister' (zie Francis Galton). (Ik schrijf dit nu anderemaal verbatim).

De universiteit van Leuven doet daar nog steeds onderzoek naar: http://www.smallworldofwords.com/en/.

Maar nogmaals de vraag: welke woorden staan er dan klaar?

Bij mij en mijn tafelgenote komen de woorden er op commando uit - we moeten ons best doen. Maar wat als de willekeurige woorden er zonder rem uitvloeien? Komen we dan iets te weten over de wijze van deze woordgeneratie? 

Een beetje.

Schizofrene patienten kennen een fenomeen waarbij de patient in plaats van coherente zinnen, louter willekeurige woorden zegt, ook wel bekend als "word salad" of ook wel schizophasia - vaak gebezigd door ernstig schizofrene patienten.

Quotes van schizophasia patienten gaan zo:
  • "Tissues without a triangular head lice be it with controller is the noodle man of ice pops and radio yes thanks."
  • "So even with I but he river flow amber rod with it."
  • "You know bear mama said just keep boxing bitches."
  • "Where is narwhal pretty rhombus with monocle kitty"
  • "Has anyone really been far even as decided to use even go want to do look more like?"
Let op dat de willekeurige woorden, opnieuw zelfstandig naamwoorden zijn. Met andere woorden: de Pisang Ambon-woorden verdringen de woorden met normale betekenis. De zinnen blijven vaak grammaticaal en ook de werkwoorden staan op hun plaats.

Bij schizofrene patienten is de rem van dit hersencentrum gevlogen. Maar waar? En waarom komt er dan kitty en niet doggy uit?

Hersenonderzoek biedt nog geen aanknopingspunt waar dit proces nu verkeerd gaat. Schizofrenie is niet aan een bepaald hersendeel te verbinden. Laat staan dat we weten hoe en waarom welke woorden het eerst geproduceerd worden.

Dat - dames en heren - is een onderzoek waard. Wellicht heeft het Amsterdamse Meertensinstituut daar nog tijd voor.

Tot die tijd ga ik nog even door.

Poetslap.
Schaar.
Trombosedienst.
Pennenlikker.
Strontvlieg.

woensdag 3 september 2014

De oerkracht van Simeon ten Holt

Simeon ten Holt
Het lijkt er op dat Canto Ostinato van Simeon ten Holt op de denkbeeldige klassieke top 100 allertijden aan een opmars bezig is. Canto-uitvoeringen: legio. Canto interpretaties: legio. En dat voor minimal music waarvan zelfs de traditionele klassieke muziek-adepten vonden dat "er geen normaal mens in voorkomt". En waarvan de critici eigenlijk vonden dat het te saai was. Veertig jaar verder maakt Canto een opmars.